- duży ośrodek produkcji fabrycznej i skupisko osadnicze o strukturze funkcjonalno-społecznej i układzie przestrzennym ukształtowanym pod wpływem funkcji wytwórczej tego ośrodka
- formy przestrzenne miasta przemysłowego:
- formy zespołów wynikające z planowanej działalności inwestorskiej (rodzaj działalności determinuje formę układu zespołu)
- formy zespołów wynikające z pozaplanowych czynników
- ukształtowało się w rozwiniętej postaci w ostatnich dziesięcioleciach XIX w
- początki procesu formowania się miast przemysłowych sięga XVII w (miasta będące ośrodkami produkcji sukienniczej)
- determinantą ich powstania są przeobrażenia ekonomiczne i społeczne (spowodowane narastaniem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego)
- rozwój i koncentracja przemysłu fabrycznego (spowodowane nowościami technicznymi dot. produkcji, komunikacji)
- wzrost liczby ludności w miastach - migracje z uwłaszczonych wsi do miast przemysłowych
- Osiedle Kunsztów w dobrach królewskich Łosośna pod Grodnem
- autor: Antoni Tyzenhauz
- prekursorski zespół urbanistyczny o charakterze przemysłowym
- koniec lat 70 XVII w (1670)
- projekt częściowo zrealizowany (dziś nie istnieje)
- duża skala założenia - opierająca się na założeniach francuskich barokowych rezydencjonalno-parkowych
- planowano wybudować 14 manufaktur o zróżnicowanej produkcji (tekstylia, galanteria, metalurgia, papiernictwo)
- zespół nad brzegiem rzeki Łosośny z nurtu której planowano czerpać energię
- rozłożysty plan założenia rozplanowany wzdłuż rzeki
- punktami "centralnymi" są place (o wysublimowanych formach - ośmiobok, owal, owal wpisany w prostokąt) przy których znajdują się budynki administracyjne
- od placów rozchodzą się promieniście ulice "obudowane" domami pracowników
- na końcach ulic znajdują się symetrycznie rozlokowane manufaktury
- osiedle nie miało bezpośredniego wpływu na późniejsze układy przestrzenne ośrodków przemysłowych, aczkolwiek ich inspiracje były podobne do inspiracji Tyzenhauza
- w XIX wieku wyodrębniają się następujące typy ośrodków przemysłowych:
-
- skupiska przemysłu włókienniczego
- skupiska przemysłu górniczo-hutniczego
- duże miasta wielofunkcyjne (istotnym czynnikiem wzrostu jest przemysł)
- ośrodki te są zróżnicowane pod względem struktury przestrzennej, tempa rozwoju i specyfiki wytwórczości
- 1800-1830 - rozwój ośrodków produkcji sukienniczej
- obszar: pomiędzy Płockiem, Kaliszem, Częstochową
- rozwój dzięki: przewrotowi technicznemu przemysłu fabrycznego
- inwestorzy: właściciele ziemscy, którzy założyli kilkanaście osad sukienniczych - przeważnie na gruntach wiejskich
- pierwsze ośrodki zakładane indywidualnie przez bogatszych inwestorów:
- Ozorków - 1807 - Ignacy Starzyński
- Aleksandrów - 1817 - Rafał Bratoszewski
- Zduńska Wola - 1819 - Stefan Złotnicki
- Poddębice - 1819 - Klemens i Józefa Zakrzewscy
- Konstantynów - 1821 - Mikołaj Krzywiec Okołowicz
- Tomaszów - 1823 - hrabia Antoni Ostrowski
- mniej zamożni inwestorzy zakładali osiedla włókiennicze w sąsiedztwie miast:
-
- Lasocin przy Brzezinach - 1815 - hr. Ogińska
- osiedle przy Strykowie - 1826 - Feliks Czarnocki
- władze administracyjne organizowały osady fabryczne w sąsiedztwie miast rządowych:
-
- Zgierz, Dąb, Gostynin, Łódź (tzw. Nowe Miasto), Przedecz, Brdów, Częstochowa, Turek, Gąbin, Uniejów, Koło, Łęczyca, Rawa Mazowiecka, Pabianice, Szadek, Konin, Grocholice
- miasta prywatne, w których przedsiębiorcy prywatni zakładają duże, scentralizowane manufaktury:
-
- Kalisz - 1817 - bracia Rephan
- Sieradz - 1822 - Adolf Harrer
- Opatówek - 1823 - Gottlieb Fiedler
- Przedborze - 1824 - August Lange
- Wieluń - 1824-1825 - Karol Henryk Józef Neuville
- struktura:
-
- osiedla włókiennicze rożnej wielkości (od kilkudziesięciu do dwustu kilkudziesięciu działek siedliskowych
- działka siedliskowa o powierzchni 1-3 morgi (jednostka powierzchni jaką jeden człowiek mógł zaorać jednym zaprzęgiem w ciągu dnia roboczego - ok. 0,55 hektara) i o szerokości nie mniejszej niż 20 m
- dwie możliwości układu:
-
- rozciągnięcie posesji przy bardzo długich ulicach (łódzka osada Łódka i Częstochowa)
- duże działki ogrodowe usytuowane peryferyjnie, a mniejsze siedliskowe przy głównej ulicy (Zgierz, Łódź - Nowe Miasto, Pabianice, Gąbin, Poddębice, Jadów, Tomaszów)
- głównym walorem większości układów osiedli przemysłowych - prostota rozwiązań odpowiadająca produkcji włókienniczej i typem zabudowy panującej w XIX w.
- monotonia założeń rozbita dzięki: wprowadzaniu szerokich, zadrzewionych alei, realizacji różnorodnych kompozycji urbanistycznych i architektonicznych (np. promienisty układ ulic, zróżnicowany kształt placów publicznych, różnorodne sposoby przeprowadzania przez place arterii komunikacyjnych oprawa architektoniczna głównych placów, zamknięcia perspektyw budynkami)
- w większości wypadków stosowana zasada strefowania funkcjonalnego
- przemiany przestrzenne miasta Łodzi
- 1821-1823 - wytyczenie łódzkiej osady sukienniczej (mapa całości)
- 1821 - NOWE MIASTO
- po obu stronach traktu piotrkowskiego wyznaczonych zostaje 184 placów budowlanych - jest to tzw. Nowe Miasto
- Nowe Miasto to zwarte, regularne założenie o ośmiobocznym rynku, dla którego oś ul. Piotrkowskiej jest również osią symetrii
- pod kątem prostym do Piotrkowskiej przebiega oś równoleżnikowa - ulica Średnia
- na wschód od założenia siedliskowego zaplanowane zostały ogrody - 202 działki
- 1823 - ŁÓDKA
- kolejna rozbudowa miasta
- w 1823 powstaje osada rękodzielniczo-przemysłowa Łódka przeznaczona do produkcji tkanin z bawełny i lnu
- Łódka przewidziana zostaje na 307 tkaczy
- z powodu stałego przyrostu liczby ludności wieś Wółkę postanowiono zamienić na osadę "Łódkę", którą połączono z założeniem Nowego Miasta, wytyczając kolejne działki wzdłuż ulicy Piotrkowskiej
- lokalizacja osady zdeterminowana bliskością rzeki Jasieni (ok. 4km na południe od Łódki)
- 1824-1828 - główny rozwój przestrzenny Łodzi
- sprowokowany polityką władz wojewódzkich chcących stworzyć wielki ośrodek produkcji bawełnianej i lniarskiej (na rynek wewnętrzny jak i eksport do Rosji)
- idea: połączenie w jeden kompleks przestrzenny różnych typów ośrodków produkcji włókienniczej:
- osiedla przedników
- osiedla produkujących len
- osiedla tkaczy
- osiedle wielkich manufaktur
- 1825 - Łódkę zaczęto rozbudowywać o 3 kolejne osady pozwalające na realizację całego cyklu produkcyjnego
- zrealizowane zostały trzy osady rękodzielnicze - każda o odmiennej strukturze przestrzennej i specjalizacji produkcji
- Nowa Łódka - 167 działek - na południowo-wschodnim krańcu Łódki - przy ulicy prostopadłej do Piotrkowskiej - wzdłuż rzeki Jasieni
- Ślązaki - 42 działki
- dzielnica wielkich manufaktur - 7 "posiadeł wodno-fabrycznych" w dolinie rzeki Jasieni w miejscu dawnych osad młyńskich, dzięki czemu można było korzystać z napędu wodnego przy produkcji przędzy
- takie planistyczne założenie zakładało strefowanie funkcjonalne terenu
- place publiczne w nowych osadach zostały wytyczone przy ul. Piotrkowskiej, jedynie Rynek Nowego miasta leży na osi ul. Piotrkowskiej
- problemy takiego założenia:
- łączenie produkcji przemysłowej z rolniczą w miejscu gdzie zamieszkiwał producent
- połączenie działek siedliskowych z rolno-ogrodowymi
- w efekcie powstają duże 1-3 morgowe parcele
- zgrupowano duże parcele w 4 bardzo długie pasma
- powstał 5 kilometrowy pas terenu dla zaledwie 700 rodzin
- takie układ spowodował, że odległości pomiędzy poszczególnymi częściami miasta były uciążliwe do pokonania
- w dalszych latach rozwoju, gdy osada zaczęła się zamieniać w miasto, jego pierwotny układ sprowokował kolejne niedogodności
- nierozwinięta sieć ulic
- zabudowa oficynowa
- działki o głębokości przekraczającej nieraz 300 m - bardzo wąskie
- plan miasta złożony z 3 dzielnic zhierarchizowanych społecznie i zawodowo
- dzielnice oddzielone strefami zieleni
- dzielnice promieniście usytuowane wokół przemysłowego centrum i parku z siedzibą właściciela
- dzielnice otoczone zespołem rolniczo-przemysłowych osiedli satelitarnych
- projektant: hr. Antonii Ostrowski - był zarówno właścicielem dóbr
- zrealizowano zasadniczy schemat miasta
- zbudowano śródmiejską dzielnicę - prosty i logiczny plan
- szeroka aleja, stanowiąca trzon prostokątnej sieci przecznic i ulic równoległych do niej
- aleja powiązana widokowo z pałacem Ostrowskich
- podział ulic wytyczał działki siedliskowe o rozmiarach 30x50 m
- parcele ogrodowe odseparowane od śródmiejskiej strefy mieszkalnej
- połączenie klasycznego układu promienistego z elementami "obcymi" np. parkiem angielskim w centrum założenia - eklektyczna kompozycja urbanistyczna miasta przemysłowego
- w pierwszej połowie XIX wieku formy domów zdeterminowane były przez sposób pracy we własnych domach w wyodrębnionych izbach warsztatowych (o dużych oknach - dobrze doświetlone) - powtarzalność planu i formy
- same miasta opracowały standardowy projekt typowego domu włókienniczego i wspierały ich powstawanie
- postęp mechanizacji i koncentracji produkcji w fabrykach powoduje oddzielenie funkcji siedliskowej od warsztatu pracy - powoduje to powstawanie zespołów zabudowań osiedli patronackich:
- budowane przez właścicieli fabryk dla swoich pracowników
- budowane również ze względu na niedobór mieszkań (np. osady w łodzi były zaprogramowane tylko na 700 rodzin)
- osiedla patronackie w miejscach zasiedlonych powstawały jedynie z "dobrego serca" fabrykantów zainteresowanych losem swoich pracowników
- natomiast w momencie, gdy zakład przemysłowy lokalizowany był z dala od obszarów zasiedlonych - wtedy fabrykant zostawał zobowiązany do wybudowania osiedla dla swoich pracowników
- ośrodki włókiennicze determinowały rozwój miasta - z inicjatywy fabrykantów powstały budynki miejskie użyteczności publicznej - ratusze, zespoły sklepów spożywczych, zajazdy, kościoły a także infrastruktura drogowa
- 1865-1868 - osiedle patronackie w Łodzi w pierzei Wodnego Rynku (mapa)
- dla robotników fabryki Karola Scheiblera
- 5 identycznych jednopiętrowych budynków + jeden parterowy
- na każdej kondygnacji po 10 jednoizbowych mieszkań
- 1875 - osiedle patronackie na Księżnym Młynie
- wzniesione przez Scheiblera
- naprzeciwko przędzalni bawełny
- osiedle składało się z 25 wolnostojących dwukondygnacyjnych domów rolniczych
- łącznie zawierały 400 mieszkań, z czego w każdym budynku było po 8 mieszkań jednoizbowych i 8 mieszkań dwuizbowych
- ponadto w skład założenia wchodził także: budynek dla pracowników administracyjnych, budynki użyteczności publicznej: szkoła, kantyna, straż pożarna
- założenie osiedla ogrodzone murem
- nieotynkowane ceglane budynki stojące w 3 szeregach - przypominają założenia koszarowe
- domy dla robotników fabryki Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (dzisiejsza Manufaktura)
- domy dla robotników przedsiębiorstwa Juliusza Heinzla
- domy dla pracowników fabryki wyrobów bawełnianych "Widzewska Manufaktura"
- we wsi Widzew pod Łodzią
- 1900 rok
- 8 parterowych domów murowanych i 158 domów drewnianych z mieszkalnymi poddaszami
- osiedle w podwarszawskich Markach - dla pracowników wełny czesankowej "Briggs, Posselt i Sp."
- osiedle w Żyrardowie
- plan pierwotnej osady fabrycznej
- zdjecie osi założenia
- największym planowo założonym w drugiej połowie XIX w. w Królestwie osiedlem przemysłowym
- osiedle przy zakładach lniarskich
- racjonalny plan, gdzie główną ideą było odseparowanie strefy mieszkaniowej od przemysłowej
- kompozycyjnie główny zakład fabryczny połączony został z rynkiem, kościołem oraz główną aleją
- 1893 - wzniesiono 112 jednopiętrowych fabrycznych budynków mieszkalnych luźno rozrzuconych wśród zieleni
- duży napływ pracowników spowodował, ze zasoby mieszkaniowe okazały się niewystarczające i prywatni inwestorzy zaczęli budować na obrzeżach miasta - doprowadzenie do bezładnej parcelacji i budowy "szybkich" domów robotniczych
- zdjęcia z osiedla
żródło: "Geneza form przestrzennych miasta przemysłowych w Królestwie Polskim" Krzysztof Dumała
żródło
Świetnie napisane. Pozdrawiam serdecznie.
OdpowiedzUsuńAkurat ja się takim przemysłem jeszcze nie interesowałem, gdyż na co dzień sam pracuję w branży przemysłowej. Również od pewnego czasu zaczęliśmy stosować przy maszynach gumowe odboje https://powerrubber.com/kat/odboje-gumowe/ i jak najbardziej tłumią one drgania wręcz idelanie.
OdpowiedzUsuńJest wiele miast przemysłowych. Nawet stolice, takie jak Łódź, czy Gorzów, które po prostu bardziej są przemysłowe niż inne. W nich jest więcej firm, gdzie pracują maszyny całymi dniami. I wtedy pasy klinowe i inne części są tam potrzebne. To chyba proste, prawda?
OdpowiedzUsuńBardzo ciekawy wpis. Warto było tutaj zajrzeć
OdpowiedzUsuńKiedyś jak słyszałam o przemyśle włókienniczym to na myśl przychodziła mi Łódź. A ostatnio trafiłam na ciekawy materiał o Andrychowie i też sporo się dowiedziałam: https://cyfrowa.tvp.pl/video/miasta,andrychow,58361523
OdpowiedzUsuńCiekawy wpis
OdpowiedzUsuńtechnologia idzie do przodu!
OdpowiedzUsuńAktualnie automatyka przemysłowa bardzo mocno się rozwinęła. W codziennym użyciu są obwody drukowane TS PCB, które służą do łączenia różnych komponentów elektronicznych i umożliwiają im wzajemną komunikację. Odgrywają ważną rolę w kontrolowaniu i monitorowaniu zautomatyzowanych procesów, takich jak produkcja, robotyka i inne zastosowania przemysłowe.
OdpowiedzUsuń