MIASTA PRZEMYSŁOWE WŁÓKIENNICZE - POLSKA

MIASTO PRZEMYSŁOWE - DEFINICJA

• duży ośrodek produkcji fabrycznej i skupisko osadnicze o strukturze funkcjonalno-społecznej i układzie przestrzennym ukształtowanym pod wpływem funkcji wytwórczej tego ośrodka
• formy przestrzenne miasta przemysłowego:
• • formy zespołów wynikające z planowanej działalności inwestorskiej (rodzaj działalności determinuje formę układu zespołu)
  • formy zespołów wynikające z pozaplanowych czynników

MIASTO PRZEMYSŁOWE W POLSCE - OGÓLNIE

• ukształtowało się w rozwiniętej postaci w ostatnich dziesięcioleciach XIX w
• początki procesu formowania się miast przemysłowych sięga XVII w (miasta będące ośrodkami produkcji sukienniczej)
• determinantą ich powstania są przeobrażenia ekonomiczne i społeczne (spowodowane narastaniem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego)
• rozwój i koncentracja przemysłu fabrycznego (spowodowane nowościami technicznymi dot. produkcji, komunikacji)
• wzrost liczby ludności w miastach - migracje z uwłaszczonych wsi do miast przemysłowych

MIASTO PRZEMYSŁOWE W POLSCE - HISTORIA

• Osiedle Kunsztów w dobrach królewskich Łosośna pod Grodnem
• • autor: Antoni Tyzenhauz
  • prekursorski zespół urbanistyczny o charakterze przemysłowym
  • koniec lat 70 XVII w (1670)
  • projekt częściowo zrealizowany (dziś nie istnieje)
  • duża skala założenia - opierająca się na założeniach francuskich barokowych rezydencjonalno-parkowych
  • planowano wybudować 14 manufaktur o zróżnicowanej produkcji (tekstylia, galanteria, metalurgia, papiernictwo) 
  • zespół nad brzegiem rzeki Łosośny z nurtu której planowano czerpać energię
  • rozłożysty plan założenia rozplanowany wzdłuż rzeki
  • punktami "centralnymi" są place (o wysublimowanych formach - ośmiobok, owal, owal wpisany w prostokąt) przy których znajdują się budynki administracyjne
  • od placów rozchodzą się promieniście ulice "obudowane" domami pracowników
  • na końcach ulic znajdują się symetrycznie rozlokowane manufaktury
  • osiedle nie miało bezpośredniego wpływu na późniejsze układy przestrzenne ośrodków przemysłowych, aczkolwiek ich inspiracje były podobne do inspiracji Tyzenhauza

TYPY OŚRODKÓW PRZEMYSŁOWYCH

• w XIX wieku wyodrębniają się następujące typy ośrodków przemysłowych:
• • skupiska przemysłu włókienniczego
  • skupiska przemysłu górniczo-hutniczego
  • duże miasta wielofunkcyjne (istotnym czynnikiem wzrostu jest przemysł)
• ośrodki te są zróżnicowane pod względem struktury przestrzennej, tempa rozwoju i specyfiki wytwórczości

MIASTA WŁÓKIENNICZE

• 1800-1830 - rozwój ośrodków produkcji sukienniczej
• obszar: pomiędzy Płockiem, Kaliszem, Częstochową
• rozwój dzięki: przewrotowi technicznemu przemysłu fabrycznego
• inwestorzy: właściciele ziemscy, którzy założyli kilkanaście osad sukienniczych - przeważnie na gruntach wiejskich
• pierwsze ośrodki zakładane indywidualnie przez bogatszych inwestorów:
• • Ozorków - 1807 - Ignacy Starzyński
  • Aleksandrów - 1817 - Rafał Bratoszewski
  • Zduńska Wola - 1819 - Stefan Złotnicki
  • Poddębice - 1819 - Klemens i Józefa Zakrzewscy
  • Konstantynów - 1821 - Mikołaj Krzywiec Okołowicz
  • Tomaszów - 1823 - hrabia Antoni Ostrowski
• mniej zamożni inwestorzy zakładali osiedla włókiennicze w sąsiedztwie miast:
• • Lasocin przy Brzezinach - 1815 - hr. Ogińska
  • osiedle przy Strykowie - 1826 - Feliks Czarnocki
• władze administracyjne organizowały osady fabryczne w sąsiedztwie miast rządowych:
• • Zgierz, Dąb, Gostynin, Łódź (tzw. Nowe Miasto), Przedecz, Brdów, Częstochowa, Turek, Gąbin, Uniejów, Koło, Łęczyca, Rawa Mazowiecka, Pabianice, Szadek, Konin, Grocholice
• miasta prywatne, w których przedsiębiorcy prywatni zakładają duże, scentralizowane manufaktury:
• • Kalisz - 1817 - bracia Rephan
  • Sieradz - 1822 - Adolf Harrer
  • Opatówek - 1823 - Gottlieb Fiedler
  • Przedborze - 1824 - August Lange
  • Wieluń - 1824-1825 - Karol Henryk Józef Neuville
• struktura:
• • osiedla włókiennicze rożnej wielkości (od kilkudziesięciu do dwustu kilkudziesięciu działek siedliskowych
  • działka siedliskowa o powierzchni 1-3 morgi (jednostka powierzchni jaką jeden człowiek mógł zaorać jednym zaprzęgiem w ciągu dnia roboczego - ok. 0,55 hektara) i o szerokości nie mniejszej niż 20 m
  • dwie możliwości układu:
  • • rozciągnięcie posesji przy bardzo długich ulicach (łódzka osada Łódka i Częstochowa)
    • duże działki ogrodowe usytuowane peryferyjnie, a mniejsze siedliskowe przy głównej ulicy (Zgierz, Łódź - Nowe Miasto, Pabianice, Gąbin, Poddębice, Jadów, Tomaszów)
  • głównym walorem większości układów osiedli przemysłowych - prostota rozwiązań odpowiadająca produkcji włókienniczej i typem zabudowy panującej w XIX w.
  • monotonia założeń rozbita dzięki: wprowadzaniu szerokich, zadrzewionych alei, realizacji różnorodnych kompozycji urbanistycznych i architektonicznych (np. promienisty układ ulic, zróżnicowany kształt placów publicznych, różnorodne sposoby przeprowadzania przez place arterii komunikacyjnych  oprawa architektoniczna głównych placów, zamknięcia perspektyw budynkami)
  • w większości wypadków stosowana zasada strefowania funkcjonalnego 

Łódź

• przemiany przestrzenne miasta Łodzi 
• 1821-1823 - wytyczenie łódzkiej osady sukienniczej (mapa całości)
• • 1821 - NOWE MIASTO
  • • po obu stronach traktu piotrkowskiego wyznaczonych zostaje 184 placów budowlanych - jest to tzw. Nowe Miasto
    • Nowe Miasto to zwarte, regularne założenie o ośmiobocznym rynku, dla którego oś ul. Piotrkowskiej jest również osią symetrii
    • pod kątem prostym do Piotrkowskiej przebiega oś równoleżnikowa - ulica Średnia
    • na wschód od założenia siedliskowego zaplanowane zostały ogrody - 202 działki
  • 1823 - ŁÓDKA
  • • kolejna rozbudowa miasta
    • w 1823 powstaje osada rękodzielniczo-przemysłowa Łódka przeznaczona do produkcji tkanin z bawełny i lnu
    • Łódka przewidziana zostaje na 307 tkaczy
    • z powodu stałego przyrostu liczby ludności wieś Wółkę postanowiono zamienić na osadę "Łódkę", którą połączono z założeniem Nowego Miasta, wytyczając kolejne działki wzdłuż ulicy Piotrkowskiej
    • lokalizacja osady zdeterminowana bliskością rzeki Jasieni (ok. 4km na południe od Łódki)
• 1824-1828 - główny rozwój przestrzenny Łodzi
• • sprowokowany polityką władz wojewódzkich chcących stworzyć wielki ośrodek produkcji bawełnianej i lniarskiej (na rynek wewnętrzny jak i eksport do Rosji)
  • idea: połączenie w jeden kompleks przestrzenny różnych typów ośrodków produkcji włókienniczej:
  • • osiedla przedników
    • osiedla produkujących len
    • osiedla tkaczy
    • osiedle wielkich manufaktur
  • 1825 - Łódkę zaczęto rozbudowywać o 3 kolejne osady pozwalające na realizację całego cyklu produkcyjnego
  • zrealizowane zostały trzy osady rękodzielnicze - każda o odmiennej strukturze przestrzennej i specjalizacji produkcji
  • • Nowa Łódka - 167 działek - na południowo-wschodnim krańcu Łódki - przy ulicy prostopadłej do Piotrkowskiej - wzdłuż rzeki Jasieni
    • Ślązaki - 42 działki
    • dzielnica wielkich manufaktur - 7 "posiadeł wodno-fabrycznych" w dolinie rzeki Jasieni w miejscu dawnych osad młyńskich, dzięki czemu można było korzystać z napędu wodnego przy produkcji przędzy
  • takie planistyczne założenie zakładało strefowanie funkcjonalne terenu 
  • place publiczne w nowych osadach zostały wytyczone przy ul. Piotrkowskiej, jedynie Rynek Nowego miasta leży na osi ul. Piotrkowskiej
• problemy takiego założenia: 
• łączenie produkcji przemysłowej z rolniczą w miejscu gdzie zamieszkiwał producent
• połączenie działek siedliskowych z rolno-ogrodowymi
• w efekcie powstają duże 1-3 morgowe parcele
• zgrupowano duże parcele w 4 bardzo długie pasma 
• powstał 5 kilometrowy pas terenu dla zaledwie 700 rodzin
• takie układ spowodował, że odległości pomiędzy poszczególnymi częściami miasta były uciążliwe do pokonania
• w dalszych latach rozwoju, gdy osada zaczęła się zamieniać w miasto, jego pierwotny układ sprowokował kolejne niedogodności
• nierozwinięta sieć ulic
• zabudowa oficynowa
• działki o głębokości przekraczającej nieraz 300 m - bardzo wąskie

Tomaszów Mazowiecki

• plan miasta złożony z 3 dzielnic zhierarchizowanych społecznie i zawodowo
• dzielnice oddzielone strefami zieleni
• dzielnice promieniście usytuowane wokół przemysłowego centrum i parku z siedzibą właściciela
• dzielnice otoczone zespołem rolniczo-przemysłowych osiedli satelitarnych
• projektant: hr. Antonii Ostrowski - był zarówno właścicielem dóbr
• zrealizowano zasadniczy schemat miasta
• zbudowano śródmiejską dzielnicę - prosty i logiczny plan
• • szeroka aleja, stanowiąca trzon prostokątnej sieci przecznic i ulic równoległych do niej
  • aleja powiązana widokowo z pałacem Ostrowskich
  • podział ulic wytyczał działki siedliskowe o rozmiarach 30x50 m
  • parcele ogrodowe odseparowane od śródmiejskiej strefy mieszkalnej
• połączenie klasycznego układu promienistego z elementami "obcymi" np. parkiem angielskim w centrum założenia - eklektyczna kompozycja urbanistyczna miasta przemysłowego

KOLONIE ROBOTNICZE

• w pierwszej połowie XIX wieku formy domów zdeterminowane były przez sposób pracy we własnych domach w wyodrębnionych izbach warsztatowych (o dużych oknach - dobrze doświetlone) - powtarzalność planu i formy
• same miasta opracowały standardowy projekt typowego domu włókienniczego i wspierały ich powstawanie
• postęp mechanizacji i koncentracji produkcji w fabrykach powoduje oddzielenie funkcji siedliskowej od warsztatu pracy - powoduje to powstawanie zespołów zabudowań osiedli patronackich:
• • budowane przez właścicieli fabryk dla swoich pracowników
  • budowane również ze względu na niedobór mieszkań (np. osady w łodzi były zaprogramowane tylko na 700 rodzin)
  • osiedla patronackie w miejscach zasiedlonych powstawały jedynie z "dobrego serca" fabrykantów zainteresowanych losem swoich pracowników
  • natomiast w momencie, gdy zakład przemysłowy lokalizowany był z dala od obszarów zasiedlonych - wtedy fabrykant zostawał zobowiązany do wybudowania osiedla dla swoich pracowników
  • ośrodki włókiennicze determinowały rozwój miasta - z inicjatywy fabrykantów powstały budynki miejskie użyteczności publicznej - ratusze, zespoły sklepów spożywczych, zajazdy, kościoły a także infrastruktura drogowa
  • 1865-1868 - osiedle patronackie w Łodzi w pierzei Wodnego Rynku (mapa)
  • • dla robotników fabryki Karola Scheiblera
    • 5 identycznych jednopiętrowych budynków + jeden parterowy
    • na każdej kondygnacji po 10 jednoizbowych mieszkań
  • 1875 - osiedle patronackie na Księżnym Młynie
  • • wzniesione przez Scheiblera
    • naprzeciwko przędzalni bawełny
    • osiedle składało się z 25 wolnostojących dwukondygnacyjnych domów rolniczych
    • łącznie zawierały 400 mieszkań, z czego w każdym budynku było po 8 mieszkań jednoizbowych i 8 mieszkań dwuizbowych
    • ponadto w skład założenia wchodził także: budynek dla pracowników administracyjnych, budynki użyteczności publicznej: szkoła, kantyna, straż pożarna
    • założenie osiedla ogrodzone murem
    • nieotynkowane ceglane budynki stojące w 3 szeregach - przypominają założenia koszarowe
  • domy dla robotników fabryki Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (dzisiejsza Manufaktura)
  • domy dla robotników przedsiębiorstwa Juliusza Heinzla
  • domy dla pracowników fabryki wyrobów bawełnianych "Widzewska Manufaktura"
  • • we wsi Widzew pod Łodzią
    • 1900 rok
    • 8 parterowych domów murowanych i 158 domów drewnianych z mieszkalnymi poddaszami
  • osiedle w podwarszawskich Markach - dla pracowników wełny czesankowej "Briggs, Posselt i Sp."
  • osiedle w Żyrardowie
  • • plan pierwotnej osady fabrycznej
    • zdjecie osi założenia
    • największym planowo założonym w drugiej połowie XIX w. w Królestwie osiedlem przemysłowym
    • osiedle przy zakładach lniarskich
    • racjonalny plan, gdzie główną ideą było odseparowanie strefy mieszkaniowej od przemysłowej 
    • kompozycyjnie główny zakład fabryczny połączony został z rynkiem, kościołem oraz główną aleją
    • 1893 - wzniesiono 112 jednopiętrowych fabrycznych budynków mieszkalnych luźno rozrzuconych wśród zieleni
    • duży napływ pracowników spowodował, ze zasoby mieszkaniowe okazały się niewystarczające i prywatni inwestorzy zaczęli budować na obrzeżach miasta - doprowadzenie do bezładnej parcelacji i budowy "szybkich" domów robotniczych
    • zdjęcia z osiedla

żródło: "Geneza form przestrzennych miasta przemysłowych w Królestwie Polskim" Krzysztof Dumała

żródło